• Definicja
• Modele Open Access
• Programy Publikowania Otwartego
• Plan S
• Repozytoria
• Licencje Creative Commons
• Materiały dodatkowe
• Najważniejsze pojęcia

Definicja

Otwarty dostęp (OD, ang.open access, OA) – wolny, powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp dla każdego do materiałów publikowanych w Internecie, w tym danych i treści naukowych oraz edukacyjnych.
Warunkiem otwartego dostępu jest niczym nieograniczony dostęp za pośrednictwem Internetu (brak opłat; brak konieczności logowania się czy instalowania aplikacji; brak ograniczeń czasowych czy lokalizacyjnych). Open Access umożliwia swobodne czytanie, kopiowanie, drukowanie, rozpowszechnianie, zapisywanie zasobów, bez ingerencji w ich treść i z poszanowaniem praw autorskich oraz obowiązkiem poprawnego cytowania.

Modele Open Access

Otwarty dostęp można podzielić ze względu na kryteria dystrybucyjne i prawne.

• otwarte czasopisma – tzw. "złota droga” (gold open access), czyli publikowanie artykułów w naukowych w recenzowanych czasopismach z otwartym dostępem. Koszty publikacji ponosi autor lub instytucja finansująca jego badania,
• otwarte repozytoria – tzw. "zielona droga” (green open access), czyli deponowanie prac w otwartych repozytoriach.
• otwarte czasopisma dla wszystkich zainteresowanych - tzw. "droga diamentowa" (diamond open access) czyli publikowanie w czasopismach naukowych, przy czym kosztów nie ponosi ani autor, ani czytelnik; takie czasopisma zazwyczaj wydawane są przez towarzystwa naukowe, uczelnie lub ośrodki badawcze, które pokrywają koszty redakcyjne.
• otwarty dostęp do odpłatnych publikacji naukowych - tzw. "czarny otwarty dostęp" (black open access) czyli niezgodny z prawem otwarty dostęp do odpłatnych publikacji naukowych; pozyskiwanie kopii artykułów z popularnych serwisów społecznościowych dla naukowców lub poprzez pirackie strony. Często wiąże się z łamaniem praw autorskich, pomijaniem zgody wydawców oraz brakiem kosztów, które ponoszone są przez różne podmioty w standardowych modelach publikowania otwartego.

• gratis – udostępnienie publikacji w Internecie, do wykorzystywania w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego,
• libre – udostępnienie publikacji w Internecie do wykorzystania na wolnej licencji (np. licencje Creative Commons).

Programy Publikowania Otwartego

Program publikowania otwartego Elsevier

Program dla autorów publikujących w wolnym dostępie w wybranych czasopismach wydawnictwa Elsevier.
Autor korespondencyjny musi być afiliowany w instytucji zgłoszonej do licencji.


W 2023 r. obowiązuje:

Informujemy, że w styczniu 2023 r. program A zostanie wznowiony dla artykułów wysłanych do recenzji w 2023 r. z nową pulą 1013 artykułów, przy czym zmienia się lista czasopism objętych tym programem  (Czasopisma objęte programem w 2023 r), co jest powiązane z ograniczeniem zakresu licencji na dostęp do czasopism.

Program B dla artykułów wysłanych do recenzji w 2021 działa bez zmian.
 
więcej szczegółów na temat programu


W 2022 r. obowiązuje:

Informujemy, że Wydawnictwo Elsevier zadecydowało, że 28.10.2022 r. zamyka program A publikowania otwartego. Powodem jest wyczerpanie prognozowanej puli artykułów na 2022 rok. W najbliższym czasie Elsevier przedstawi mechanizmy, które zapewnią autorów, że nie będą narażeni na pokrycie opłaty APC. Nowa pula programu A będzie dostępna od początku 2023 r.

Więcej szczegółów na temat programu
 

• program A (zamknięty z dniem 30 listopada 2021) z pulą 1500 artykułów, który jest oferowany dla artykułów wysłanych do   czasopisma w 2021 r. i po ich przyjęciu do    publikacji.
• program B (publikacja na koszt autora ze zniżką), który jest oferowany dla artykułów wysłanych do czasopisma przed 2021 r.
  Więcej szczegółów na temat programu.

Program publikowania otwartego Springer

W 2022 r obowiązuje:

Komunikat z Wirtualnej Biblioteki Nauki: "Informujemy, że w związku z zaawansowanym stanem przygotowania umowy licencyjnej Springer na rok 2022, Springer zgodził się uruchomić program publikowania otwartego. W dniu 15. lipca 2022 r. Springer uruchomił program dla wszystkich instytucji, które brały udział w programie OA w roku ubiegłym. Autorzy, którzy obecnie wypełniają formularz Open Access Systems Solution powinni mieć możliwość wybrania opcji publikowania OA w ramach programu. Springer nie przewiduje możliwości włączenia do programu opublikowanych już artykułów. W roku 2022 zaplanowana jest pula 1311 artykułów, lista czasopism biorących udział w programie w roku 2022 została zaktualizowana. Pełną informację dotyczącą programu można znaleźć w opisie programu publikowania Springer."


W 2019-2021 obowiązuje:

Program (zamknięty z dniem 14 lutego 2022) z pulą 2176 artykułów i jest oferowany dla artykułów przyjętych do publikacji w 2021 r.
Umożliwia polskim autorom afiliowanym w polskich instytucjach akademickich publikowanie artykułów otwartych na licencji CC BY w czasopismach hybrydowych Springer.  Koszty publikacji finansowane są ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Więcej szczegółów na temat programu.


Program publikowania otwartego Science Advances

W 2022 r obowiązuje:

Program wstrzymany w 2022 r. do czasu przyznania przez MEiN środków na licencję krajową Science i podpisania nowej umowy z wydawcą.

W 2019-2021 r obowiązuje:

Koszt publikacji w czasopiśmie Science Advances do 10 artykułów z Polski rocznie pokrywa krajowa opłata licencyjna. Oferta przysługuje autorom korespondencyjnym afiliowanym w polskich instytucjach objętych licencją Science.
Więcej szczegółów na temat programu.


Program Institutional Open Access Program (IOAP) szwajcarskiego wydawnictwa MDPI

MDPI (ang. Multidisciplinary Digital Publishing Institute) to baza czasopism recenzowanych o otwartym dostępie, w której można publikować artykuły odpłatnie lub nieodpłatnie w zależności od rodzaju wybranego czasopisma. Artykuły są recenzowane przez zespół specjalistów.
Więcej szczegółów na temat programu.

Plan S

Plan S to inicjatywa koalicji cOAlition S czyli międzynarodowego porozumienia agencji i fundacji finansujących badania naukowe. Od 2021 roku wszystkie publikacje naukowe opisujące rezultaty badań finansowanych z publicznych lub niepublicznych grantów przyznanych przez krajowe, regionalne lub międzynarodowe instytucje finansujące i rady ds. badań naukowych muszą zostać udostępnione w otwartych czasopismach lub na otwartych platformach.
Publikacje, które nie zostaną udostępnione w powyższy sposób, muszą natychmiast po publikacji (bez żadnego embarga), zostać umieszczone w repozytoriach zarejestrowanych w OpenDOAR, zgodnie z wytycznymi OpenAIRE. Możliwości archiwizacji w repozytorium określa polityka wydawcy dostępna w Sherpa RoMEO. Plan S zaleca stosowanie identyfikatorów ORCiD dla wszystkich uczestników procesu publikacji.

Plan S opiera się na 10 zasadach uzupełnionych o szczegółowe wytyczne dotyczące artykułów naukowych. 

**********
Więcej informacji:
Plan S - przewodnik
Plan S - oryginalny tekst
Journal Checker Tool (JCT) - serwis, który umożliwia badaczom sprawdzenie zgodności czasopism naukowych i platform publikacyjnych z Planem S. 
Jak stworzyć identyfikator ORCID? - film instruktażowy  (CC BY-ND Biblioteka Główna PM)
Rekomendacje Koalicji S w zakresie publikacji książkowych

Repozytoria

Repozytorium – platforma do deponowania, przechowywania i udostępniania w Internecie dorobku naukowego instytucji naukowych (repozytoria instytucjonalne) lub wyników badań z określonych dziedzin nauki (repozytoria dziedzinowe). Repozytoria służą do deponowania publikacji (głównie artykułów w czasopismach, rozdziałów książek, monografii, prac doktorskich), a także danych badawczych.

OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories) - baza rejestrująca repozytoria świata i ich politykę, stworzona przez University of Nottingham z Wielkiej Brytanii. Umożliwia wyszukiwanie repozytoriów według: dziedziny, typów dokumentów, kraju, języka, typu repozytorium czy stosowanego oprogramowania.

ROAR (Registry of Open Access Repositories) - światowy katalog repozytoriów tworzony w University of Southampton. Pozwala na przeszukiwanie według typu repozytorium, tematu,  kraju, oprogramowania, roku, a także nazwy.

CEON - repozytorium Centrum Otwartej Nauki prowadzone przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego. Udostępnia w otwartym dostępie artykuły, książki, materiały konferencyjne, raporty i rozprawy doktorskie.

Most Wiedzy -  portal multidyscyplinarny udostępniający zasoby nauki stworzony przez Politechnikę Gdańską. 

arXiv.org -  repozytorium obsługiwane przez amerykańską uczelnię Cornell University z zakresu fizyki, matematyki, informatyki, elektrotechniki, statystyki, finansów oraz ekonomii. Publikacje są widoczne również  w wyszukiwarkach naukowych (np. Google Scholar).

Disciplinary Repositories - lista otwartych repozytoriów dziedzinowych. Zawiera tytuły serwisów, nazwy instytucji utrzymujących, informacje o języku oraz ograniczeniach w dostępie. Lista jest częścią katalogu Open Access Directory.

Open Archives – globalny spis repozytoriów oraz bibliotek cyfrowych wraz z opisami. Stworzony z inicjatywy Open Archives.

Rejestr czasopism

ARIANTA -  baza zawiera informacje oraz informacje i linki do tytułów polskich czasopism elektronicznych. Są to zarówno czasopisma z dostępem do pełnych tekstów, jak również te, które udostępniają na swych stronach WWW spisy treści lub/i abstrakty.
 

DOAJ (Directory of Open Access Journals) – globalna baza recenzowanych czasopism utworzona przez Lund University w Szwecji. Obecnie zarządzana przez Infrastructure Services for Open Access.  Zakres tematyczny obejmuje większość dyscyplin akademickich. DOAJ jest wyszukiwarką realizującą sprawdzone praktyki wydawnicze.

Czasopisma wydawnictwa MDPI (Multidisciplinary Digital Publishing Institute) - szwajcarski wydawca czasopism recenzowanych. 

Hindawi - wydawca udostępniający recenzowane czasopisma w wolnym dostępie. Tematyka czasopism obejmuje nauki ścisłe, technologię, medycynę, nauki społeczne. Wszystkie tytuły indeksowane są przez Google Scholar i DOAJ. 

Rejestr książek

DOAB (Directory of Open Access Books) - cyfrowy katalog recenzowanych książek. Serwis prowadzi DOAB Foundation, holenderska organizacja non profit. Katalog jest otwarty dla wszystkich wydawców akademickich, książki muszą spełniać standardy i wymagania określone w repozytorium.

OpenStax - OpenStax College to organizacja non-profit będąca inicjatywą Rice University z Houston. Przygotowują darmowe e-podręczniki na poziomie szkoły średniej i pierwszych lat studiów. Każdą z książek możemy przeglądać online, możemy też ściągnąć jako PDF. Pierwszym podręcznikiem w języku polskim dostępnym na platformie jest podręcznik fizyki.
 

Rejestr danych

Zobacz zakładka: Otwarte Dane Badawcze

Licencje Creative Commons

Licencje Creative Commons umożliwiają swobodne dzielenie się twórczością w sieci zgodnie z prawem autorskim. Autor ma możliwość łatwego udostępniania i rozpowszechniania prac oraz określenia, na co pozwala odbiorcy. Dla użytkownika to drogowskaz, co z danym dziełem może zrobić.
Creative Commons to licencje prawne pozwalające zastąpić model Wszystkie prawa zastrzeżone zasadą Pewne prawa zastrzeżone.
Licencje CC są nieodpłatne i niewyłączne, obowiązują każdego, kto z nich korzysta, bez ograniczeń czasowych i terytorialnych. CC mają cechy wspólne (m.in. poszanowanie praw autorskich osobistych) oraz dodatkowe warunki wybrane przez licencjodawcę - czyli twórcę lub posiadacza praw autorskich. Twórca zawsze zachowuje prawa autorskie, a jednocześnie umożliwia innym kopiowanie i rozpowszechnianie swojego dzieła na określonych warunkach.

 

Licencje CC tworzone są na podstawie czterech podstawowych warunków:

Uznanie autorstwa (CC BY)
Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.



Użycie niekomercyjne ​(CC BY-NC)
Warunek zawęża wykorzystanie tylko do celów niekomercyjnych. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne z wykluczeniem użycia komercyjnego.



Na tych samych warunkach (CC BY-SA)
Atrybut zezwala na rozprowadzanie utworów zależnych tylko na tej samej licencji, na jakiej udostępniono dzieło oryginalne. 




Bez utworów zależnych (CC BY-ND)
Warunek zakazuje tworzenia utworów zależnych. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci.




Narzędzie ułatwiające wybór licencji.

Rodzaje licencji CC

Stworzono 6 licencji, które są kombinacją czterech powyższych warunków:

Uznanie autorstwa. CC BY (ang. attribution)
Wolno kopiować, zmieniać, rozpowszechniać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne, a także publikować na dowolnej licencji, pod warunkiem przywołania nazwiska autora pierwowzoru oraz podania. Licencja daje najszerszą swobodę licencjobiorcy.


Uznanie autorstwa - na tych samych warunkach. CC BY-SA (ang. share-alike)
Wolno kopiować, zmieniać, rozprowadzać, przedstawiać oraz wykonywać utwory zależne na licencji identycznej jak ta, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. Autor opracowania takiego utworu nie może bowiem zakazać innym korzystania ze swobód, których on sam jest beneficjentem.


Uznanie autorstwa - użycie niekomercyjne. CC BY-NC (ang. non-commercial)
Wolno kopiować, zmieniać, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór, a także publikować na dowolnej licencji, pod warunkiem przywołania nazwiska autora pierwowzoru oraz podania źródła, nie można jednak czerpać z tego tytułu korzyści finansowych.


Uznanie autorstwa - bez utworów zależnych. CC BY-ND (ang. non derivatives)
Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci, w celach komercyjnych lub niekomercyjnych, a tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.



Uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – bez utworów zależnych. CC BY NC-ND
Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci tylko do celów niekomercyjnych, a tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone. Jest to najbardziej restrykcyjna z licencji.


Uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – na tych samych warunkach. CC BY NC-SA
Wolno kopiować, zmieniać, rozprowadzać, przedstawiać oraz wykonywać utwory zależne jedynie na licencji identycznej jak ta, na jakiej udostępniono utwór oryginalny, w celach niekomercyjnych.


CC mają różne stopnie otwartości, mogą być wolne lub otwarte. Licencje wolne dają użytkownikom największą swobodę przy korzystaniu z utworu i są zgodne z założeniami otwartego dostępu libre. Wolne licencje to "uznanie autorstwa" (CC BY) oraz "uznanie autorstwa, na tych samych warunkach" (CC BY-SA ). Pozostałe licencje to licencje otwarte, ponieważ wprowadzają pewne ograniczenia w wykorzystaniu utworów, np. zakaz użycia komercyjnego lub modyfikowania utworu.


Istnieje możliwość przekazania utworu do domeny publicznej za pomocą mechanizmu CC Zero, który formalnie nie jest licencją, ponieważ nie określa warunków korzystania z utworów. 

Licencja CC0 (Creative Commons Zero)
Oznacza przekazanie utworu do domeny publicznej, zrzeczenie się wykonywania wszelkich praw do utworu wynikających z prawa autorskiego, w maksymalnie możliwym zakresie dozwolonym przez prawo obowiązujące w danym kraju. W prawodawstwie polskim oznacza to udzielenie przez twórcę szerokiej licencji, która zezwala na dowolne wykorzystywanie utworu bez wymogu podania autorstwa, twórca zrzeka się autorskich praw osobistych do utworu. 


Creative Commons udostępnia również specjalne narzędzie dla oznaczania utworów będących w domenie publicznej.

Domena publiczna 
Grafika informująca o braku ograniczeń prawa autorskiego w stosunku do oznaczonego utworu. Za jego pomocą każdy może zidentyfikować dzieło należące do domeny publicznej, które nie podlega ochronie autorskoprawnej. Nie jest to licencja.



**********
Więcej informacji:
Strona Creative Commons
Creative Commons Polska
Creative Commons Polska - Poznaj licencje
Jak działają i czym się różnią licencje Creative Commons

Materiały dodatkowe

 Krajowe inicjatywy i platformy Open Access

• Koalicja Otwartej Edukacji (KOED) - koalicja polskich organizacji pozarządowych i instytucji działających w obszarze edukacji, nauki i kultury wspierająca tworzenie otwartych zasobów edukacyjnych oraz promująca związane z nimi dobre praktyki i narzędzia.
• Platforma Otwartej Nauki (PON) - platforma działająca na rzecz zwiększenia dostępności, widoczności i oddziaływania dorobku polskich naukowców. Zasoby udostępniane w serwisach Platformy Otwartej Nauki to polskie czasopisma naukowe (Biblioteka Nauki), książki naukowe (Otwórz Książkę) oraz różnego rodzaju prace naukowe – przede wszystkim artykuły – deponowane przez ich autorów (Repozytorium CeON).
• Uwolnij naukę - portal Koalicji Otwartej Edukacji specjalizujący się w zagadnieniach otwartej nauki.
• Otwarta nauka - serwis zajmujący się problematyką otwartości w badaniach naukowych i edukacji. Zawiera bazę wiedzy na temat otwartych modeli komunikacji naukowej.

Platformy i inicjatywy Open Access

• Open Access Directory (OAD) - serwis stanowi kompendium wiedzy o ruchu open access oraz obejmuje spis źródeł OA m.in według porządku alfabetycznego, dziedzinowego i wydawców. 
• Global Open Access Portal (GOAP) - portal gromadzi informacje o otwartym dostępie w poszczególnych krajach (wraz z podziałem na obszary). Prezentuje ważne organizacje oraz publikacje OA; przedstawia główne bariery OA w każdym kraju oraz potencjał państwach członkowskich UNESCO.
• Open Research Europe  - platforma uruchomiona przez Komisję Europejską. Umożliwia bezpłatną, otwartą i natychmiastową publikację wyników badań finansowanych z programów Horyzont Europa (2021-2027) i Horyzont 2020.
• OpenAIRE (Open Access Infrastructure for Research in Europe) - organizacja działająca na rzecz Otwartej Nauki w Europie. OpenaAIRE zarządza siecią Krajowych Biur Otwartego Dostępu (National Open Access Desks) w całej UE i poza jej granicami. Prowadzi skierowane do naukowców działania edukacyjne i szkoleniowe, propaguje politykę otwartości oraz współpracuje z projektami, repozytoriami i platformami czasopism.
• Sherpa Romeo – informacje nt. polityki wydawców czasopism w zakresie praw autora do zamieszczania materiałów w repozytoriach, bazach w otwartym dostępie oraz na stronach domowych
• Journal Checker Tool (JCT) - serwis, który umożliwia badaczom sprawdzenie zgodności czasopism naukowych i platform publikacyjnych z Planem S. 
• ROARMAP (Registry of Open Access Repository Mandates and Policies) - międzynarodowy rejestr instytucji akademickich (uniwersytetów, instytucji badawczych i podmiotów finansujących badania) gromadzący informacje dotyczące przyjętych polityk otwartego dostępu. ROARMAP jest prowadzony przez Uniwersytet Southampton w Wielkiej Brytanii.
• SPARC - Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition - międzynarodowa organizacja non-profit lobbująca na rzecz Open Access na terenie krajów europejskich. Zajmuje się  otwartym dostępem do publikacji, otwartą recenzją, otwartymi danymi, otwartymi zasobami edukacyjnymi, a także oceną i rzetelnością badań. Reprezentuje instytucje badawcze i edukacyjne w całej Europie, które zobowiązały się do spełnienia warunku zachowania otwartego dostępu i otwartej nauki. Do grona tych instytucji należą: biblioteki narodowe, konsorcja biblioteczne, konsorcja uniwersyteckie, europejskie uniwersytety / biblioteki uniwersyteckie, europejskie instytuty badawcze, inne instytuty szkolnictwa wyższego, instytucje finansujące, wydawcy.

Rekomendacje i zalecenia

Otwarty dostęp - rekomendacje MNiSW (CC BY-SA Departament Innowacji i Rozwoju MNiSW)

Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce - dokument opublikowany przez MNiSW w 2015 r.

Polityka Narodowego Centrum Nauki  dotycząca otwartego dostępu do publikacji

Instrukcja - Polityka NCN dotycząca otwartego dostępu do publikacji

Stanowisko KRASP i Prezydium PAN o otwartym dostępie

Rekomendacje KE dla państw narodowych nt. polityki open access

OpenAIRE Guidelines - przewodniki w zakresie budowania otwartych zasobów i wymagań w Horyzoncie 2020.

Złagodzenie zapisów Polityki OA w Narodowym Centrum Nauki - Pismo w sprawie złagodzenia zapisów dotyczących "Polityki Narodowego Centrum Nauki dot. otwartego dostępu do publikacji”
 

Opracowania, artykuły i poradniki

Jak stworzyć identyfikator ORCID? - film instruktażowy  (CC BY-ND Biblioteka Główna PM)

Otwarty dostęp (CC BY-NC Peter Suber)

Prawo autorskie i wolne licencje w otwartej nauce Natalia Mileszyk.

Otwarta nauka: prawo autorskie i wolne licencje. (CC BY Ewa Majdecka, Katarzyna Strycharz)

POM – Pomocnik Prawny Platformy Otwartej Nauki

Otwarty dostęp do publikacji naukowych : odpowiedzi na niektóre często zadawane pytania.

Otwarty dostęp w instytucjach naukowych (CC BY Redaktor: J. Szprot. Autorzy: W. Fenrich, T. Lewandowski, K. Siewicz, M. Starczewski, L. Stępińska-Ustasiak, J. Szprot)
 

 

 

Najważniejsze pojęcia

Data management plan – zob. plan zarządzania danymi.

DMP – zob. plan zarządzania danymi.
 
FAIR – akronim słów „findable” , „accessible” , „interoperable” i „reusable”, określający wymogi, jakie powinny spełniać udostępnione dane badawcze.
 
Licencja – upoważnienie do korzystania w określony sposób z utworu lub bazy danych. Przedmiotem licencji może być na przykład zbiór danych badawczych.

Licencje Creative Commons – popularne wzory licencji opracowane przez organizację Creative Commons.
 
NCN - Narodowe Centrum Nauki.

ORCID (Open Reserch and Contributor ID) - cyfrowy identyfikator służący do jednoznacznej identyfikacji autorów publikacji naukowych.
 
Preprint – wersja artykułu sprzed recenzji i prac redakcyjnych.

Postprint – tekst ze zmianami dokonanymi przez redakcję wg uwag recenzenta; wersja zrecenzowana i ostateczna.
 








 

---

---